ਕਾਲਾ ਪਾਣੀ: ਜਿੱਥੇ ਕੈਦੀ ਖੁਦ ਮੌਤ ਮੰਗਦੇ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ ਸਣੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਜਦੋਂ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕੀਤੀ ਸੀ

ਤਸੀਹਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਦਿਆ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਬਗ਼ਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਇੱਕ ਵਾਰ 1930 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ‘ਚ ਸੈਲੂਰ ਜੇਲ੍ਹ ਦੇ ਕੁਝ ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ‘ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਮਈ 1933 ‘ਚ ਕੈਦੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਨੇ ਜੇਲ੍ਹ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ। ਕੈਥੀ ਸਕਾਟ ਕਲਾਰਕ ਅਤੇ ਐਡਰੀਅਨ ਲੇਵੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਭਾਗ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ‘ਚੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਗਵਰਨਰਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਕਮਿਸ਼ਨਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹੁਕਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਹਕੂਮਤ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵੇਖੀ।

ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੈਦੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ‘ਚ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ , ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਦਾ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਛੋਟ ਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਹੱਥ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਤਾਂ ਫਿਰ ਮਸ਼ੀਨੀ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। 33 ਕੈਦੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਇਲਾਜ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ‘ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਕੀਤੀ। ਇੰਨ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਲਾਹੌਰ ਸਾਜਿਸ਼ ਮਾਮਲੇ ‘ਚ ਦੋਸ਼ੀ ਠਹਿਰਾਏ ਗਏ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਦੇ ਸਾਥੀ ਮਹਾਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਐਕਟ ਮਾਮਲੇ ‘ਚ ਸਜ਼ਾ ਪਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੋਹਨ ਰਾਕੇਸ਼ , ਕਿਸ਼ੋਰ ਨਾਮਾਦਾਸ ਅਤੇ ਮੋਹਿਤ ਮੋਇਤਰਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ।

ਆਰ ਵੀ ਆਰ ਮੂਰਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਤਿੰਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਉਣ ਕਰਕੇ ਹੋਈ ਸੀ। ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਖਾਣਾ ਖਿਲਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ‘ਚ ਦੁੱਧ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵੱਜੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਮੋਨੀਆ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਟਾਪੂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕੇ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ‘ਚ ਡਬੋ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੇ ਟਾਪੂਆਂ ‘ਤੇ ਜਪਾਨ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ

1941 ‘ਚ ਇੱਕ ਭਿਆਨਕ ਭੂਚਾਲ ਆਇਆ , ਸੁਨਾਮੀ ਵੀ ਆਈ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਕੋਈ ਅੰਕੜੇ ਉਪਲਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ।

ਜਾਪਾਨ ਨੇ ਮਾਰਚ 1942 ‘ਚ ਅੰਡਮਾਨ ਦੇ ਟਾਪੂਆਂ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ‘ਚ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਰਤਾਨੀਆ ਦੇ ਸ਼ੱਕੀ ਭਾਰਤੀ ਸਮਰਥਕ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਭਾਰਤੀ ਸੁੰਤਤਰਤਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਐਨ ਇਕਬਾਲ ਸਿੰਘ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ‘ਚ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਵਸੀਮ ਅਹਿਮਦ ਸਇਦ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ 30 ਜਨਵਰੀ,1944 ਨੂੰ ਜਾਪਾਨੀਆਂ ਨੇ ਸੈਲੂਲਰ ਜੇਲ੍ਹ ਤੋਂ 44 ਸਥਾਨਕ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟਰੱਕਾਂ ‘ਚ ਲੱਦ ਕੇ ਹੰਫਰੀਗੰਜ ਲੈ ਗਏ, ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇੱਕ ਟੋਆ ਪੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਜਾਸੂਸੀ ਕਰਨ ਦੇ ਸ਼ੱਕ ‘ਚ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਸੇ ਟੋਏ ‘ਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਪਰੋਂ ਮਿੱਟੀ ਪਾ ਕੇ ਟੋਆ ਪੂਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ਤਾਂ ਜਪਾਨੀਆਂ ਨੇ ਬੁੱਢੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹੇ ਕੈਦੀਆਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਾਤ ਪਾਉਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਡੇਵਿਡ ਮਿਲਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 13 ਅਗਸਤ, 1945 ਨੂੰ 300 ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਲੱਦ ਕੇ ਬੇਅਬਾਦ ਟਾਪੂ ‘ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ ਤੋਂ ਕਈ ਸੌ ਗਜ਼ ਦੂਰ ਸਨ ਤਾਂ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ‘ਚ ਛਾਲ ਮਾਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਤਿਹਾਈ ਡੁੱਬ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਜੋ ਲੋਕ ਕੰਢੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਵੀ ਸਕੇ ਉਹ ਭੁੱਖ ਨਾਲ ਮਰ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਰਾਹਤ ਕਰਮਚਾਰੀ ਛੇ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਬਾਅਦ ਪਹੁੰਚੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ 11 ਕੈਦੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸਨ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ 800 ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੇਅਬਾਦ ਟਾਪੂ ‘ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਬਾਅਦ ‘ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਫੌਜੀ ਦਸਤਾ ਸਾਰੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਅਤੇ ਦਫ਼ਨਾਉਣ ਲਈ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਿਆ।

ਅਕਤੂਬਰ 1945 ‘ਚ ਜਾਪਾਨੀਆਂ ਨੇ ਸੰਯੁਕਤ ਫੌਜ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ਅਤੇ ਇਹ ਟਾਪੂ ਮੁੜ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਕੰਟਰੋਲ ਹੇਠ ਆ ਗਏ। ਇਸ ਵਾਰ ਪੀੜ੍ਹਤਾਂ ‘ਚ ਜਾਪਾਨੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ। ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਜਾਪਾਨ ਵੱਲੋਂ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 7 ਅਕਤੂਬਰ, 1945 ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਇਸ ਬਸਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵੱਖੋ ਵੱਖ ਜੇਲ੍ਹਾਂ ‘ਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ।

ਰਿਕਾਰਡ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਲ 1860 ਤੋਂ ਲਗਭਗ 80 ਹਜ਼ਾਰ ਭਾਰਤੀ ਕੈਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਵੱਜੋਂ ਅੰਡੇਮਾਨ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਆਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇਤਰ ਗਿਣਤੀ ਬੰਗਾਲ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਮਹਾਰਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਸੀ। ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੰਦੂ, ਸਿੱਖ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਸਾਲ 1957 ‘ਚ ਆਜ਼ਾਦੀ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਯਾਦ ‘ਚ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਚ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਸਮਾਗਮ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ।

ਉਸ ਮੌਕੇ ਸ਼ਾਇਰ ਸਾਹਿਰ ਲੁਧਿਆਣਵੀ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ‘ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੀ ਜੰਗ ‘ਚ ਕਤਲੇਆਮ ‘ਤੇ ਭਾਵੇਂ ਨਾ ਸਹੀ ਪਰ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਸੀਹਿਆਂ ‘ਤੇ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਮੁਆਫ਼ੀ ਜ਼ਰੂਰ ਮੰਗਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।’